Sadece sahih hadisleri bir eserde toplama faaliyeti ilk defa üçüncü asırda Buhârî ve Müslim tarafından
başlatılmıştı. Buhârî ve Müslim‟in el-Câmiu‟s-sahîh‟leri sahih hadislerin tamamını ihtiva etmemekteydi.
Bu durum onların eserlerinde bulunmadığı halde sahih olan hadisleri bir araya getirme ihtiyacını doğurmaktaydı. Söz konusu eserleri esas alan müstedrek türü eserler bu ihtiyacı karşılamak amacıyla telif edildi.
Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce ve Nesâî‟nin Sünen‟leri Kütüb-i erbaa (dört temel kaynak); Buhârî ve Müslim‟in el- Câmiu‟s-sahîh‟leri ile, Ebû Dâvûd, Tirmizî, ve Nesâî‟nin Sünen‟leri Kütüb-i hamse veya Usûl-i hamse (beş temel kaynak); Bu beş esere ibn Mâce‟nin Sünen‟inin eklenmesiyle meydana gelen altı kitap ise Kütüb-i sitte kavramlarıyla anılmaktaydı.
Buhârî ve Müslim‟in Sahih‟lerinin İslâm dünyasında şöhretinden ilk defa bahseden ise Hâkim en- Nîsâbûrî olmuştur. Mizzî “Kütüb-i sitte‟nin her biri için ehline malum olan bir üstünlüğü vardır. Bu kitaplar insanlar arasında meşhur olmuş ve İslâm beldelerinde yayılmıştır” demiştir.
Temel hadis kaynaklarını tamamlayan, bir araya getiren (cem’),
Birbiriyle mukayese eden (zavâid),
Onları açıklayan (şerh)
Hadisin kaynağını gösteren (tahrîc) eserler yazılmıştır.
Müstedrek Türü Eserler
Müstedrek: ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır.
Müstedrek ale’s-Sahîhayn
Bu türün en tanınmış çalışması Hâkim en-Nîsâbûrî‟nin el- Müstedrek ale‟s-Sahîhayn isimli eseridir.
Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek‟te hadisleri üç grup halinde zikreder:
1. Buhârî ve Müslim‟in ikisinin birlikte şartlarına uygun olan veya onlardan sadece birinin şartına uygun olup da kitaplarında zikretmedikleri hadisler.
2. Buhârî ve Müslim‟in ikisinin veya yalnızca birinin şartına uygun olmasa da Hâkim en-Nîsâbûrî‟ye göre sahih olan hadisler.
3. Hâkim en-Nîsâbûrî‟ye göre sahih olmayıp bu duruma işaret etmek amacıyla zikrettiği hadisler.
Zehebî Telhîsü‟l-Müstedrek adını verdiği eserinde el-Müstedrek‟teki hadislerin sağlamlık derecesini gözden geçirmiştir.
Dârekutnî‟nin el-İlzâmât ale‟s-Sahîhayn isimli eseri de Sahîhayn‟da yer almayan yetmiş hadisi bir araya getiren müstedrek türü bir çalışmadır.
Müstahrec: daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri, teker teker ele alarak
kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivâyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitabıdır.
Ebû Avâne el-İsferâyînî‟nin el-Müsnedü‟l-muhrec alâ kitâbi Müslim b. Haccâc‟ı ile Ebû Nuaym el- İsfahânî‟nin el-Müsnedü‟l- müstahrec alâ Sahîhi‟l-İmâm Müslim‟i en tanınmış müstahreclerdir.
Müstahrec türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar bulunmaktadır. Bunlar:
1. Her hangi bir hadis kitabındaki hadislerin Müstahrec müellifi tarafından farklı isnadları tespit edildiğinden dolayı asıl kitap ve içindeki hadisler kuvvet kazanır ve rivâyete olan güven artar.
2. Müstahrec müellifi tarafından hadisler farklı lafızlarla da rivâyet edileceği için asıl müellifin rivâyetindeki eksiklikler ve hatalar ortaya çıkar.
3. Müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle esas alınan eserdeki hadisin metin veya senedine yapılan ilaveler (müdrec veya güvenilir râvinin ilave ettiği kısımlar) tespit edilir.
4. Esas alınan eserde kusurlu (illetli) rivâyet edilen herhangi bir hadis, müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle bu illetten kurtarılmış olur.
DERLEME NİTELİĞİNDEKİ ÇALIŞMALAR
Bu çalışma türü, Buhârî ve Müslim‟in Sahîh‟lerini bir araya getirmekle başlamıştır. Bu tür eserler genellikle “bir araya getirme” anlamına gelen cem‟ veya câmi‟ bağlığını taşımaktadır.
Humeydî‟nin el-Cem‟ beyne‟s-Sahîhayn‟ı râvilere göre tertip edilmiştir.
Buhârî ve Müslim‟in el-Câmiu‟s-sahîh‟lerindeki hadisleri bir araya toplayan eserlerin ilk örneği Cevzakî‟ye aittir. Onun eseri el- Cem‟ beyne‟s-Sahîhayn baĢlığını taşımaktadır.
Berkânî‟nin el-Müsned‟i ile Humeydî‟nin el-Cem‟ beyne‟s-Sahîhayn‟ıdır.
el-Cem‟ beyne‟l-usûli‟s-sitte
İbn Mâce‟nin Sünen‟i yerine İmam Mâlik‟in el-Muvatta‟ını koyarak Kütüb-i sitte‟nin hadislerini ilk defa bir araya toplayan âlim Rezîn b. Muaviye olmuştur. O el-Cem‟ beyne‟l-usûli‟s-sitte adlı çalışmasında söz konusu altı kitaptaki hadisleri bir araya getirmiştir.
Rezîn‟in hadisleri yerli yerine koymadığını düşünen Mecdüddin İbnü‟l-Esîr onu Câmiu‟l-usûl li ehâdîsi‟r- Resûl adıyla yeniden düzenlemiĢtir. Müellif, sahâbî râvi dıĢında senedleri tümüyle kaldırmıĢtır. Eser İbnü‟d-Deyba‟ tarafından Teysîru‟l-vusûl ilâ Câmiu‟l-usûl adıyla ihtisar edilmiştir. Câmiu‟l-usûl Kemal Sandıkçı, Teysîru‟l-vusûl ise Hadis Ansiklopedisi: Kütüb-i sitte adıyla İbrahim Canan tarafından Türkçe‟ye çevirilmiş ve şerh edilmiştir.
Beğavî nisbesiyle tanınan Hüseyin b. Mes‟ûd Mesâbîhu‟s-sünne isimli eserini başta Kütüb-i sitte olmak üzere Dârimî‟nin es-Sünen, Mâlik‟in el-Muvatta‟, şâfiî‟nin el-Müsned, Dârekutnî‟nin es-Sünen, ve Beyhakî‟nin şuabü‟l-îmân adlı eserlerinden derleyerek meydana getirmiştir. Eserde sadece sahâbî râvi veya nâdiren tâbiî zikredilmiş böylece hadis ilminde ilk defa hadislerin isnadları terkedilmiştir.
Mesâbîhu‟s-sünne İslâm dünyasında büyük şöhret kazanmış ve üzerine kırktan fazla şerh yazılmıştır.
Bunlar arasında en tanınmışı Hatîb et-Tebrizî’nin Mişkâtü‟l- Mesâbîh‟idir.
Süyûtî önce baĢta Kütüb-i sitte olmak üzere yetmiş bir hadis kitabındaki bütün hadisleri bir araya getirmek üzere Cem‟u‟l-cevâmi‟ni daha sonra da el-Câmiu‟s-sağîr isimli eserini telif etmiştir. Cem‟ul-cevâmi‟ Süyûtî‟nin bütün hadisleri toplamak üzere kaleme aldığı eserdir. Fakat bu eseri tamamlayamadan vefat etmiştir. Câmiu‟l-Kebîr diye de anılır. El-Câmiu‟s-sağîr min hadîsi‟l-beşîri‟n-nezîr Süyûtî‟nin tamamlayamadığı Cem‟ul-cevâmi‟ adlı kitabından
kısa hadisleri seçmek suretiyle meydana getirdiği bir çeşit muhtasardır.
Kenzü‟l-ummâl Ali el-Müttakî el-Hindî‟nin Süyûtî‟ye ait söz konusu iki eseri ile Ziyâdetü‟l-Câmi‟ adlı zeylindeki rivâyetleri fıkıh konularına göre alfabetik olarak düzenlediği hadis kitabıdır.
Cem‟ul-fevâid Rûdânî diye tanınan Muhammed b. Muhammed el- Mağribî‟nin İbnü‟l-Esîr‟in Câmiu‟l- usûl‟ü ile Heysemî‟nin Mecma‟u‟z-zevâid‟ine İbn Mâce ve Dârimî‟nin es-Sünen‟lerini ilâve etmek suretiyle on dört temel hadis kitabındaki hadisleri bir araya getirdiği eserdir. Eser Naim Erdoğan tarafından Büyük Hadis Külliyâtı adıyla Türkçe‟ye tercüme edilmiştir.
Herhangi bir hadis kitabının bir başka hadis eseri veya eserleriyle karşılatırılıp birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettiği hadisleri bir araya getiren eserlere zevâid kitapları denilmektedir. Zevâid türü eserlerde genellikle müsned ve mu‟cemler gibi hadis aramanın zor olduğu kitapların zevâidleri tespit edilmektedir. Zevâidler konularına göre tasnif edilmiĢ eserlerdir. Zevâdin tespitinde genellikle Kütüb-i sitte esas alınmıştır. ilk zevâidkitapları;Moğoltay b. Kılıç ve İbnü‟l- Mülakkın tarafından hicrî sekizinci asırda telif edilmiitir. Zevâid türü eserlerin en tanınmışları Heysemî, Bûsîrî ve İbn Hacer‟in eserleridir.
Mecma‟u‟z- zevâid
Bu türün en tanınmış eseri Heysemî nisbesiyle tanınan Ali b. Ebî Bekr‟in Mecma‟u‟z- zevâid ve menba‟u‟l-fevâid adlı kitabıdır. Heysemî bu eserinde Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya‟lâ el-Mevsılî ve Bezzâr‟ın Müsned‟leri ile Taberânî‟nin üç Mu‟cem‟inin Kütüb-i sitte‟de bulunmayan hadislerini bir araya getirmiştir. Senedlerde sahâbîler dışındaki râviler zikredilmemiştir.
İthâfü‟l-hıyere
Bûsîrî nisbesiyle tanınan Mısırlı muhaddis Ahmed b. Ebî Bekir‟in İthâfü‟s-sâdeti‟l-mehere adıyla da tanınan İthâfü‟l-hıyere bi zevâidi‟l-mesânîdi‟l-aşere isimli kitabında on müsnedin zevâidini yapmıştır. Bunlar, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Müsedded, Humeydî, Ġbn Ebî Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Meni‟, İbn Ebî ġeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebî Üsâme ve Ebû Ya‟lâ el-Mevsılî‟nin Müsned‟lerinde olup Kütüb-i sitte‟de bulunmayan hadisleri bir araya getiren bir eserdir.
el-Metâlibü‟l-„âliye
İbn Hacer el-Askalânî‟nin el-Metâlibü‟l-„âliye bi- zevâid‟il- mesânîdi‟s-semâniye isimli eseri de günümüze ulaşan önemli ze-vâidlerdendir. İbn Hacer bu eserinde Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Müsedded, Humeydî, İbn Ebî Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Meni‟, İbn Ebî şeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebî Üsâme ve Ebû Ya‟lâ el-Mevsılî‟nin Müsned‟lerinde bulunduğu halde Kütüb-i sitte ile Ahmed b. Hanbel‟in Müsned‟inde yer almayan 4702 hadisi bir araya getirmiştir. Eser konulara göre tertip edilmiştir.
Zevâid türü eserlerin faydaları:
1. Günümüze ulaşmayan birçok hadisi ihtiva etmek.
2. Farklı kaynaklardaki hadisleri bir araya toplayarak tekrarlarını önlemek.
3. Müsned ve mu‟cem türü eserlerdeki hadislerin konularına göre tasnifini yapmak.
4. Müsned ve mu‟cem türü eserlerdeki hadislerin sıhhat durumları hakkında bilgi vermek.
5. Ferd, ğarîb ve zayıf olarak bilinen birçok hadislerin kuvvet kazanmasını sağlamak.
6. Zevâidlerde birbirini açıklayıcı ve tamamlayıcı ayrıntılar muhafaza edilerek bazı hadislerdeki kapalılığın giderilmesini sağlamak.
Bu tür çalışmaların da Sahîhayn ve Kütüb-i sitte merkezli olduğu görülmektedir. Bu türün ilk örnekleri olan Halef el-Vâsıtî ve Ebû Mes‟ûd ed-Dımaşkî‟nin Etrâfü‟s-Sahîhayn isimli eserleri Buhârî ve Müslim‟in Sahih‟leriyle ilgilidir. İbnü‟l-Kayserânî‟nin Etrâfü‟l-Kütübi‟s-sitte isimli eseri. Bu tür çalışmaların en tanınmışları ise Mizzî nisbesiyle tanınan Yusuf b. Abdurrahman Abdülganî en- Nablusî ve Muhammed şerif Tokadî‟nin eserleridir. Buhârî ve Müslim‟in eserlerindeki hadisleri kolayca bulabilmek amacıyla telif edilen Muhammed şerif Tokadî‟nin Miftâhu‟s-Sahîhayn‟ı da tanınmış etraf türü eserlerdendir.
Etrâf kitaplarının sağladığı faydalar:
1. Hadisin birçok eserdeki senedlerinin bir araya getirilmesi, hadisin sağlamlık derecesinin artırarak kuvvet kazanmasını sağlar.
2. Bazı senedlerde “Süfyân” gibi ayırıcı bir vasıf kullanılmadan yer alan râvilerin zikredilen diğer senedler sayesinde kim olduğu tespit edilir.
3. Etrâf kitapları hadislerin, hangi hadis kitaplarının neresinde olduğunun kolaylıkla tespit edilmesini sağlar.
TAHRİC ÇALIŞMALARI
Tahric hadis ilminde iki farklı anlamda kullanılmıştır. Birincisi “bir kimsenin bir hadisi, sözlü veya yazılı olarak ilk kaynaklarından alıp senediyle birlikte eserine alması” İkincisi ise “bir hadisin veya bir kitaptaki hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerlerini tespit ederek değişik açılardan tenkidini ve değerlendirmesini yapmak” anlamındadır. Cemâleddin ez-Zeylaî , Zeynüddin el-Irâkî ve İbn Hacer el- Askalânî‟nin tahric çalışmaları en tanınmış olanlardır: Zeylaî‟nin Nasbu‟r-râye fî ehâdîsi‟l-Hidâye adlı eseri, Hanefî mezhebinin en tanınmış metinlerinden biri olan Burhâneddin el-Merginânî‟nin el-Hidâye‟si üzerine yapılan bir tahric çalışmasıdır. Bir diğer tanınmış tahric eseri İmam Gazzâlî‟nin İhyâü ulûmi‟d-dîn adlı eseri üzerine Zeynüddin el- Irâkî‟nin çalışmasıdır. İbn Hacer el-Askalânî de çok sayıda tahric çalışması yapmştır. Ahmet Yıldırım‟ın Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları ile Muhittin Uysal‟ın Tasavvuf Kültüründe Hadis adlı çalışmaları da tasavvuf eserlerindeki hadislerin tahricini yapan Türkçe eserlerdir.
BELİRLİ KONULARLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR
et-Terğîb ve’t-terhîb
Terğîb iyiliğe teşvik, terhîb ise kötülükten sakındırmak demektir. Münzirî et-Terğîb ve‟t-terhîb isimli eserinde iyiliğe teşvik eden kötülüklerden sakındıran hadisleri bir araya getirmiştir. Hadisin “ruviye” lafzıyla rivâyet edilmesi ve sonunda herhangi bir açıklamanın yapılmamış olması hadisin mevzû, çok zayıf veya zayıf olduğuna işaret eder. Eser Ahmet Muhtar Büyükçınar, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz ve Abdullah Yücel‟den oluşan bir heyet tarafından Türkçe‟ye tercüme edilmiştir.
Riyâzü’s-sâlihîn
Riyâzü‟s-sâlihîn‟deki hadislerin büyük çoğunluğu Kütüb-i sitte‟den alınmıştır. Bunların dışındaki hadisler Mâlik‟in Muvatta‟ı, Humeydî‟nin el-Cem‟ beyne‟s-Sahîhayn‟ı, Ahmed b. Hanbel‟in Müsned‟i, Hâkim en- Nîsâbûrî‟nin el-Müstedrek‟i, Dârimî ile Dârekutnî‟nin Sünen‟lerinden alınmıştır. Kitapta hadis metinleri kaynaklarda geçtiği gibi nakledilmiştir. Her hadisin sonunda kaynağı verilmiştir.
1) el-Makâsıdü’l-hasene
Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında meşhur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendiği en önemli kaynaklardan biridir. (lâ asle leh: aslı yoktur)
2) Keşfu’l-hafâ
Aclûnî‟nin tam adı Keşfu‟l-hafâ ve muzîlu‟l-ilbâs amme‟ş-tehere mine‟l- ehâdîs alâ elsineti‟n-nâs olan kitabı, halk arasında hadis diye dolaşan sözlerin hadis olup olmadığını ortaya koymak amacıyla yazılmış en hacimli eserdir. (leyse bi hadîs: Bu hadis değildir)
Hadislerin anlaşılmasına yönelik şerh çalışmaları genellikle kitaplar esas alınarak yapılmaya başlandı.
Böylece temel hadis kaynaklarına dayalı birçok şerh yazıldı. Hadisin söylendiği bağlam (sebeb-i vurûd) tesbite çalışılır. Taşıdığı fıkhî hükümler tesbit edilir. Kısaca söylemek gerekirse hadis metinleri garîbü‟l- hadîs, ihtilâfü‟l-hadîs, müĢkilü‟l-hadîs, fıkhu‟l-hadîs açılarından incelenir. Belli bir kitabı esas alan ilk şerh çalışması hicrî dördüncü asırda Hattâbî tarafından Buhârî‟nin Sahih‟i üzerine yapılmıştır.Buhârî‟nin el-Câmiu‟s-sahîh‟iyle ilgili 197 Ģerh çalıĢması yapıldığı tespit edilmiştir.
Özgün şekliyle günümüze ulaşan ilk hadis kitaplarından olan Muvatta üzerine üçüncü asırdan itibaren şerh yapılmaya başlanmıştır. İbn Abdilberr‟in et-Temhîd limâ fi‟l- Muvatta mine‟l-meânî ve‟l-esânîd, et-Takassî li-hadîsi‟l-Muvatta ve şuyûhi‟l- İmâm Mâlik ve el-İstizkâr isimli üç eseri el-Muvatta hakkında günümüze ulaşan önemli şerhlerdendir. Ebu‟l-Velîd el-Bâcî‟nin el-Müntekâ‟sı, Süyûtî‟nin Tenvîrü‟l-hevâlik‟i ve Zürkânî‟nin şerhu‟l-Muvatta‟ı ise Muvatta şerhleri arasında yaygın olarak kullanılanlardır.
Hattâbî‟nin A‟lâmü‟l-hadîs fî Ģerhi Sahîhi‟l-Buhârî isimli kitabı Buhârî‟nin el-Câmiu‟s-sahîh‟inin ilk şerhidir.
Buhârî Ģerhleri arasında İbn Hacer el-Askalânî‟nin Fethu‟l- Bârî bi şerhi Sahîhi‟l-Buhârî‟si, Bedrüddin
Aynî‟nin Umdetü‟l-kârî fî şerhi Sahîhi‟l-Buhârî‟si ve Kastallânî‟nin İrşâdü‟s-sârî li-şerhi Sahîhi‟l-Buhârî‟si
en tanınmış olanlarıdır. Kastallânî‟nin İrşâdü‟s-sârî isimli şerhinde başlangıçta İbn Hacer‟in Hedyü‟s-sârî
isimli mukaddimesi özetlenmektedir.
Bilindiği kadarıyla Müslim‟in el-Câmiu‟s-sahîh‟iyle ilgili ilk şerh Mâzerî‟nin el-Mu‟lim bi fevâidi Müslim isimli eseridir. Kâdî İyâz‟ın İkmâlü‟l-Mu‟lim bi fevâidi Müslim‟i, Nevevî‟nin el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc‟ı, Muhammed b. Hilfe b. Ömer el-Übbî‟nin İkmâlü İkmâli‟l-Müs‟lim‟i en tanınmış şerhlerdir. Nevevî‟nin el-Minhâc‟ı en muteber kabul edilenidir.
Hattâbî‟nin Ebû Dâvûd‟un es-Sünen‟i üzerine yaptığı Meâlimü‟s-Sünen isimli kitabı ilk hadis şerhi olarak kabul edilir. Çok kısa bir şerhtir. Ebû Dâvûd‟un es-Sünen‟i hakkındaki en önemli şerhler son dönemde Hindistan‟lı iki âlim tarafından yapılmıştır. Bunlardan biri Azimâbâdî‟nin,Avnü‟l-ma‟bûd‟u diğeri ise Sehârenfûrî‟nin, Bezlü‟l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd adlı eseridir.
Tirmizî‟nin el-Câmiu‟s-sahih‟i hakkında yapılan şerhler arasında Ebû Bekir İbnü‟l-Arabî‟nin Ârizatü‟l- ahvezî‟si ve Mübârekfûrî‟nin Tuhfetü‟l-ahvezî bi-şerhi Câmii‟t Tirmizî‟si en tanınmış olanlarıdır.
Nesâî‟nin tespit edilen ilk şerhi Ali b. Abdillah b. Halef el-Ensârî‟ye aittir.
Nesâî‟nin en tanınmış şerhi ise Süyûtî‟nin Zehru‟r-rubâ ale‟l-Müctebâ isimli eseridir.
İbn Mâce‟nin tespit edilen ilk şerhi hicrî sekizinci asır âlimlerinden Moğoltay b. Kılıç‟a aittir.
İbn Mâce‟nin en tanınmış şerhi ise Süyûtî‟nin Misbâhu‟z-zücâce alâ Sünen‟i İbn Mâce isimli eseridir.
Garîbü‟l- hadis türü kitaplar da hadislerin anlaşılmasına yönelik olmaları sebebiyle şerh türü eserler
arasında sayılabilir.
Kütüb-i sitte‟de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî tarafından telif edilmiştir.
Mizzî‟nin Tehzîbü‟l-Kemâl fî esmâi‟r-ricâl isimli eseridir. Tehzîbü‟l-Kemâl üzerine yapılan en geniş ve önemli çalışma ise İbn Hacer el-Askalânî‟nin Tehzîbü‟t-Tehzîb‟i olarak kabul edilir. Zayıf râviler hakkında da eserler kaleme alınmıştır. Bunlar arasında Zehebî‟nin Mîzânü‟l- i‟tidâl ve onun hem muhtasarı hem de tamamlayıcısı mahiyetindeki İbn Hacer‟in Lisânü‟l-Mîzân‟ı en önemlileridir.
