Batıni fırkaların ortak özelliği: Başka din ve inanışlarla birlikte İslam’ı bir şekilde bağdaştırmışlar. Kapalı toplum halinde yaşamış, inanç ve uygulamalarını başkalarından gizlemişler. Kendilerini İslamla ilişkilendirmekle beraber , İslamın temel inanç ve ibadetlerini kendilerine has anlayışla yorumlamışlar. Tenasüh inancını benimsemişler.
9.yy.da Muhammed b. Nusayr en Nemiri tarafından kurulmuş. 20.yy.ın ilk çeyreğinden itibaren Alevilik adıyla anılmış.
Anadolu Aleviliğinden farklı olduğunu işaret etmek için Nusayri Alevilik veya Akdeniz Aleviliği , Hatay bölgesi Aleviliği, Fellah (çiftçilikle uğraştıkları için) gibi isimler verilmiş.
Fırkanın bünyesinde Şii-İslami anlayışlardan başka Sabiilik , Musevilik ve Hristiyanlık gibi inanışlara ait izler bulunur.
Muhammed b. Nusayr Şiiliğin 10.İmamı Ali en Naki’yi ilah, kendisinin de onun tarafından gönderilmiş peygamberi olduğunu iddia etmiş. Tenasüh inancını benimsemiş İslamın bazı haramlarını helal saymış.
Hasan Askeri zamanında onun babı olduğunu iddia etmiş , onun vefatının ardından 12.imam Muhammed Mehdi’nin gaybete intikal ettiğine inanılmasıyla birlikte onun sefiri(elçisi) olduğunu söylemiş.
Nusayrilik tarihi açısından ikinci kurucu olarak Hasibi kabul edilir. Fırkanın sistemleşmesi ve yayılmasında büyük rol oynamış.
Tarih boyunca Nusayriler siyasi otorite elde edememiş.Varlığını Büveyhiler, Karmatiler, Eyyübiler, Selçuklular ve Osmanlılar’ın hakimiyetinde geçirmişler.
Hamdaniler dönemi fırka için en parlak dönem olmuş.
Mercidabık savaşı sonrası 1526’da Nusayriler Osmanlı idaresine girmiş.
Günümüzde Suriye,Türkiye ve Lüban’da yaşamaktadır.
Fırkanın temel inançları Hamdan el Hasibi tarafından düzenlendiği kesin olan Kütabül Mecmü’ya dayanır.
Fırkanın sembolü ‘’ayn (Hz.Ali-isim)-mim (Muhammed Mahmud-mana)-sin (Selman-ı Farisi-bab),, (AMS)
Nusayrilikte yaratılış; ilah olan Ali’ye nispet edilir. Ali’nin zatının nurundan Muhammed’İ ,Muhammedin kendi nurundan Selman’ı , Selman’ın da Mikdad b.Esved, Ebu Zer el Gifari, Abdullah b.Revaha, Osman b. Maz’un, Kanber Kadani (5 yetim) yarattığı. 5 yetimin de bütün alemi yarattığını ifade ederler.
Uluhiyet inancı:Tanrı vardır ve birdir. Eşi, benzeri, ortağı yoktur. Bilinmek ve anlaşılmak üzere nasuti(beşeri) kalıba girerek tecelli etmiştir. Hz. Ali’nin ilahlığı bu anlamdadır. Hz. Ali zahirde imam, batında ilahtır.
Melek inancı: Kendilerine has kozmogoni (alemin yaratılışı) anlayışına sahiptirler.Allah’ın sayısı bilinemeyecek kadar çok melekleri vardır. Hz.Hasan ve Hz.Hüseyin’de gerçekte temiz melektir.
Vahiy inancı: Tanrı Peygamberlere seslenerek yazılı mesajlarını bildirmiştir.Peygamberlere inen kitapları kabul etmişler.
Peygamber inancı: Sudur anlayışına bağlı olarak uluhiyetle ilişkili peygamberlik tasavvuru söz konusudur. Peygamber Tanrının nasuti(beşeri) kalıba girdiği bedenler veya bedenleri haber veren kimselerdir.
Tenasuh ve ahiret: Ölümden sonra ruh bedenden ayrılınca bir başka bedene girerek yeniden dünyaya gelir. Yeni beden kişinin inanç ve yaşayışına göre değişir.
İbadet anlayışları: Temel İslami ibadetleri, genel kabulden farklı olarak, kendi Batıni anlayışlarına paralel biçimde tevil eder. İbadetlerin başında namaz adı verilen ibadet gelir. Ferdi ve kolektif olarak iki şekilde yerine getirilir.
Bayramlar: Ramazan ve Kurban bayramından başka
Nusayrilikte ziyaretler de önemlidir. Ölen büyüğün veya uğrayan(rüyada) kişinin adıyla anılan ziyaret yerleri dua edilen mekanlardır.
Nusayrilikte fırkanın temel öğretileri (‘’sırrı,,)nin Nusayri olmayanlara açıklanması yasaktır.
Ergenlik çağına gelen erkekler ‘’sırları,, öğrenmek için ‘’din amcası’’ denen Nusayriliği bilen kimsenin yanına gönderilir. Manevi evladı olur.
Fırkada dini hiyerarşi: büyük şeyhlik, şeyhlik, nakiplik, necipliktir.Büyük şeyh Hz.Ali’nin yeryüzündeki gölgesidir. Şeyhlik babadan oğla geçer. Nakiplik şeyh adaylığıdır. Necipler toplantılarda şeyhe yardım eden yaşlı ya da itibarlı kimse
Fırkaya dahil olma özel merasimle gerçekleşir.
11.yy.da Fatımı halifelerinden Hakim-Biemrillah döneminde ortaya çıkmış. Biemrillah ilah olduğunu, bütün dinlerin geçerliliğinin bittiğini ileri süren aşırı (gali) bir fırkadır.
Şii – İsmaili çevreden çıkan ve tamamen Batıni bir karakter taşıyan fırka, Hakim’in veziri Hamza b.Ali tarafından kuruşmuştur.
Dürzilik ismi Anuş Tekin(Neştekin)in propagandalarından dolayı verilmiş.
Dürziler tam anlamıyla tevhidi gerçekleştirdiklerini düşünerek kendilerini Muvahhidün verya Ehlü’t-tevhid diye anmış. Kimi zamanda Benü Maruf ismini kullanmışlar.
Dürzilik siyasi olarak Fatımı Devleti, kültürel olarakta bu devletin dayandığı Batıni İsmaili bir ortamda teşekkül edip gelişmiş.
Hasan b.Haydare el Fergani Hakim’in uluhiyetini ilan ettiğini, Allah’ın Hakim’in bedenine hulul ettiği fikrini Kahire’de yaymaya başlamış. Bu düşünceden memnun olmayan bir kişi tarafından öldürülmüş.
Hakimin uluhiyetini yaymaya çalışanların başında Anuş Tekin gelir.Kendisine seyyidül hadin(yol gösterenlerin efendisi ) ünvanını vermiş. Kendisini Hamza’nın yerine imam göstermiş ve tepki almış.Hakim’in emriyle öldürülmiş.
Siyasi şartlardan dolayı Hamza imamlığa Muktena Bahaeddin’i getirmiş kendisi kaçmış.
Muktena 15 yıl davet faaliyetlerini sürdürmüş. Baskıların artması üzerine davete son verdiğini, tevhid inancının son şeklini aldığını, yeni hükümlerin gelmeyeceğini söyleyip gaybete girmiş.Fırkaya giriş çıkışlar yasaklanmış. Fırka kapalı bir toplum haline gelmiş.
Haçlılara destek olmuşlar. Hristiyan Marunilerle hem beraber olmuş hem de çatışmışlar Nusayrilerle kanlı mücadeleye girmişler. Osmanlı ile bazen iyi geçinmiş bazen de muhaliflerine destek vermişler.
1921 yılında Fransız mandası altında Dürzi emirliği kurmuşlar.
Günümüzde Lübnan , Suriye ,Filistin ve İsrail’de yaklaşık 450.000 Dürzi bulunur.
1830’larda Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa Dürzileri Mağlup edip kitaplarına el koymuş. Bu şekilde fırka ile ilgili özgün bilgilere ulaşılmış.
Dürziliğin inanç ve amlle ilgili esasları dört bölümde ele alınmış.
1- Hakim Biemrillah’ın ilah olduğuna inanmal, Allah’ın varlığına , birliğine inanırlar. Muhtelif zuhur ve tecillilerle Allah’ın insanlara yaklaştığına inanırlar.Bu tecellinin ilki el-aliyyül-ala şeklinde vuku bulmuş.Allah’ın en son ve en mükemmel tecellisi Hakim Bİemrillah’ta görülmüştür.Bu yüzden Hakim’in birbirlerinden ayrılmayan ilahi ve beşeri iki yönü vardır.
2- Eşyanın ilk illeti olan emr’i yani Hamza b.Ali’yi bilmek.Hamza b.Ali Hakimden sonra en önemli unsur olan emr makamındadır.Ayrıca ona ‘’külli akl, tariki müstakim, kaimü’l hal, imamüz-zaman, illetül ilel, en-nebiyyül kerim gibi ünvanlar verililr.Dürziler’e göre Hamza Allah’a giden yol, Allah’ın arşını taşıyan meleklerin yaratıcısı , Allah ile kullar arasında aracıdır.
3- Hudud’u tanımak – Hudud , Hamza tarafından gönderilen Peygamber derecesinde kimselerdir. Bunlar evlenmekten çocuk sahibi olmaktan , her türlü günah ve hatadan münezzeh ve masum kimselerdir. Hudud 4 kişiden oluşur.
4- Yedi esası bilip yerine getirmek
Hamza b. Ali İslamın şartlarını iptal etmiş.Yerine 7 esası vaz etmiş.
1- Doğru sözlülük (namaz yerine)
2- Din kardeşlerini korumak (zekat yerine)
3- Var olmayana ibadetten vazgeçmek (oruç yerine). Hakim’den önceki ibadet ve inaçları ‘’mevcut olmayana ibadet’’ sayarlar.
4- İblisler ve azgınlardan uzaklaşmak( hac yerine)
5- Hakim’i her devirde ilah olarak tanımak ( Kelime-i Şehadet yerine)
6- Hakim’in hüküm ve fiiline rıza göstermek (cihad yerine)
7- Her durumda Hakim’in hükmüne boyun eğmek (velayet yerine)
Dürziliğin inanç esasları ile ameli ve ahlaki konulara ilişkin hususları
Yaratılış = Yeni Eflatuncu görüşlere dayanır.
Takammus = İnsanların ruhları bir defada ve sınırlı yaratılmış. Ölüm ruhun gömlek değiştirmesidir. Ölünce ruh başka bedene gider.
Ahiret = Ahiret ve ahretle ilgili olarak cennte, cehennem , arş ,kürsi, hesab, mizan, ceza , mükafat gibi şeyler hep bu dünyadadır.
Evlenme = Hristiyanlığın etkisinde kalmışlar. Kendi toplumlarının dışındakilerle evlenemezler. Kadına da boşanma hakkı verilmiş.
Miras= Sünni Hanefi hukuk sisteminin tatbiki gibidir. En çok görülen yazılı vasiyet uygulamasıdır.
Takibiyye = Kendilerinden olmayanlara inanç ve uygulamaları konusunda ifsatta bulunmazlar. Korunma gayesi ile takiyye uygularlar.
Kutsal metinler = Sistemlerini dayandırdıkları kutsal metinler 4 ya da 6 kitaba taksim edilmiş. Resailül Hikme veya el Hikmetüş Şerife diye anılan eserler 111 risaleden oluşur.
Dini hiyerarşi = Dini konuları bilene ukkal , bilmeyene cuhhal derler.
Farsça’da melek anlamındaki ized veya tanrı anlamındaki Yezdan sözcüğünden gelmiştir.Fırka mensupları kendilerini Ezdi veya Ezidi diye anmaktadır.
Eklektik bir inanç sistemidir. Nasturilik , Sabii’lik, Zerdüştilik gibi inanç ve geleneklerden bazı öğeler taşır. Şii unsurlara sahip olmadığı halde gizli yönünü yıllarca korumuştur.
Şeyh Adi b.Müsafir kurucusudur.
Adeviyye veya Sohbetiyye adlı tarikatın kurcusu olarak tanınır.
Ehli Sünnet inancını benimsemiş ve savunmuş.
Şeyh Adi’nin eserlerinde İslami kimliği açıkça gözlenir. Fikirleri Yezidilerin görüşleriyle asla örtüşmez. Ölümüden sonra , kurduğu tarikat yeni müritler kazanmış ve bilinen çizgisini sürdürmüştür.
Şeyh Hasan b.Adi zamanında farklılaşmaya başlamış.
Yavaş yavaş bölgede ciddi kalıntıları olan İran dinleri ile İslami unsurların iç içe geçtiği bir yapıya dönüşmüş.
Osmanlı Şeyhülislamları Yezidlerin küfür içinde olduklarına dair fetva vermiş.
Bugün Irak , Suriye, küçük oranda Türkiye , Gürcistan ve Ermenistan’da yaşarlar.
Araştırmacılar Yezidiliğin Allah ve şeytan (Melek Tavus) biçimindeki dualist karakterlerin Zedüştilikten , tenasuh anlatışının Sabiilikten ; güneş , ay ve yıldızları karşı tazminin Mecusilikten ,Melek Tavus olarak horoz şeklindeki putlara saygısının paganizmden,içki içmeyi caiz görmelerinin Hristiyanlıktan, erkek çocukların sünneti , namaz , oruç ve zekatı İslam’dan kaynaklandığı bilinir.
Bazı araştırmacılar Yezidiliğin Maniheizm temelli fırka olduğunu belirtmiş.
Yezidiler ilk olarak Abdülaziz döneminde 1872 yılında askerlik yapmamalarının gerekçelerini açıklarken inançlarından bahsetmişler.
Yezidiliğin iki kutsal kitabı Kitabül Cilve ve Mushaf-ı Reş’tir.
Yezidilerin kelimei şehadeti ,La ilahe illallah , Emin Cebrail Habibullah’tır.
Emin Cebrail Melek Tavus’tur.Şeytan diye de anılır. Yezidiliğin en önemli sembolüdür. Horoz şeklindedir.
Yezidiliğin temel inançlarını sabah akşam söyledikleri şu üç ibare teşkil eder.
1- Melek Tavusun Allah’ın meleği ve elçisi olduğuna
2- Şeyh Adi’nin Allah’ın meleği ve Yezidilerin mürşidi olduğuna
3- Sultan Yezid’in Allah’ın meleği , dünyanın nuru ve insanlığın sevinci olduğuna iman ederim.
Yezidiliğin tenasuh inancı da vardır. Bir kimse ölünce iyilik ve kötülüğüne göre değerlendirilir. İyi ise başka bir insana, kötü ise cezasını çekmek için domuz, eşek, köpek gibi hayvana dönüşür. Cezasını çekip tekrar insan olur.
Yezidiliğin tenasuh anlayışında ölen kimsenin hayvan bedeninde intikal edebileceği, Dürziliğin takammus anlayışında ise ruhun sadece bir insan bedeninden başka bir insan bedenine geçebileceği benimsenmiştir.
İbadetler:
Namaz: sabah ve akşam güneşe dönerek dua okurlar.Namazın gizli ve ferdi olarak yerine getirilmesi gerekir. Elleri yıkamak abdesttir.(namaz için)
Oruç: Özel orucu din adamları tutar. 80 gündür. Genel oruç, her Yezidi’nin Aralık ayının başından itibaren tuttuğu 3 günlük oruç.
Hac: Laleş’te Şeyh Adi’nin türbesini ziyaret etmek.Eylül ayının 23. 30. Günleri arası
Zekat: müritlerin gelirlerinin %10’unu şeyhlere , %5’ini pirlere %2,5’ini fakir diye anılan ve toplumu dinen aydınlatanlara verilmesi
Mushafı Reş’te bazı yasaklardan söz edilir= marul, bakla , lahana, balık, geyik ve horoz eti yemek yasaktır. Özellikle horoz kutsaldır. Şeytan ve mel’un kelimelerini kullanmak yasak
En büyük bayramları Sare Sale (sarsaliya) Bayramıdır. Her yıl Melek Tavus yeryüzüne iner her şeyi yönetime alır(bu bayramda)
Yezidiler dini hiyerarşi bakımından Müritler ve Ruhaniler olarak 2’ye ayrılır.
Müritler – çiftçilikle uğraşan , toplumun alt ce en kalabalık kesimi
Ruhaniler=
1- Mirler veya emirler
2- Şeyhler
3- Pirler
4- Fakirler
5- Peşimamlar (nikah kıyar)
6- Kavallar
7- Köçekler
