İnanç esasları:
Kutsal metinlerde açık ve net belirtilmemiş. Hz. Musa M.Ö 13. yy. da yaşadığı halde getirdiği dinin iman esasları ancak M.S 13. yy. da tespit edilebilmiştir. Hıristiyanlıktaki iman esasları da Hz. İsa’dan 300 sene sonra tespit edilebilmiştir.
İlk olarak İskenderiyeli filozof Philo iman esası oluşturma girişiminde bulunmuş. Müslümanlarla ilişkiler neticesinde benzer şekilde iman esasları tespit edilme zarureti ortaya çıkmış. Yahudi bilgelerinden Saadya Gaon ve İbn Meymun tarafından da çalışmalar yapılmıştır. En popüler çalışma İbn Meymun’un 13 prensiplik Amentüsü’dür. Bu çalışma kendi dönemindeki alimler tarafından tenkit edilmiş. Hasdai Crescas 13 maddeyi 6’ya indirmiş. Yasef Alba iman esaslarını 3 olarak belirlemiş.
Yaratıcı Tanrı fikrine ağırlık veren Philo’nun 5 prensiplik Amentüsü şöyledir;
İbn Meymun’un tespit ettiği 13 maddelik iman esasları günümüzde Yahudilerin büyük çoğunluğu tarafından benimsenmiş.
13 maddenin beşi Tanrı’nın varlığı, birliği, maneviliği, sonsuzluğu ve tapınmaya layık tek varlık oluşuna inanmayı şart koşar. İki madde Peygamberlikle, iki madde kitaplarla ilgilidir. Diğer maddeleri; Tanrı’nın, insanın fiillerini önceden bilmesi, ilahi yargının, Mesih’in gelişinin ve yeniden dirilmenin hak olduğuna dairdir.
Bu iman esasları dışında, Tanrı tarafından doğrudan iki levha halinde Musa peygambere verildiği kabul edilen 10 Emir’de Yahudiliğin temelini oluşturan prensipler olarak görülmüş.
Tevrat’taki 10 Emir, çıkış 20 ve Tesniye 5’te yer alır. Cumartesi yasağı dışındaki yasaklar Kur’an’da mevcuttur. İsra suresinde bu emirler topluca bulunur. (Cumartesi yasağı dışında)
Tanrı İnancı:
Yahudilik; Tanrı’nın birliği ve İsrail’in seçilmişliği üzerine kuruludur. Hz. İbrahim’i ulu ata kabul ederler.
İsrailoğulları hep başka ilahların peşinden gitmişler. Başlangıçta birden çok ilaha tapmışlar. Daha sonra çeşitli tanrıların varlığını kabul etmekle birlikte İsrail’e ait bir milli Tanrı inancına hakim olmuşlar.
Peygamberlerin mesajlarındaki Tanrı evrensel boyutta bir Tanrı’dır. Yahudi kutsal kitabında Tanrı’nın özel ismi Yahve veya Yahova’dır. Yahova (ben, ben olanım) Bu isim telaffuz edilmediği gibi Tevrat dışında da herhangi bir yere yazılmamıştır. On Emir’de yer alan Tanrı’nın ismini boş yere ağzına alma emrinden dolayı yazılmamış. Yahova yerine Efendi / Rab anlamında Adonay veya isim anlamında Ha-şem kelimeleri kullanılmıştır. Tevrat’ta Tanrı için en çok Elahim ismi kullanılmıştır.
Peygamberlik:
Yahudi kitaplarında peygamberleri ifade için çeşitli kavramlar kullanılmış.
Nebi (Nevi) – Tanrı tarafından çağırılmış. İlk kez Hz. İbrahim için kullanılmış. Gören anlamında Hazeh ve Roeh, Allah adamı, Allah’ın kulu, kul, haberci, elçi kelimeleri de peygamberleri ifade eder.
Yahudilikte peygamberlik, Tanrı’nın kendi iradesini, seçmiş olduğu bazı kişilere ve bu kişiler aracılığı ile İsrail halkına izhar etmesidir.
Hz. Musa’nın ayrıcalığı vardır. Sadece o, Tanrı ile aracısız konuşmuştur.
Peygamberlerin iki temel şartı: Tanrı’dan ilahi vahiy alması ve aldığı vahyi insanlara tebliğ etmesidir. Hz. Musa dışındaki peygamberler vahyi rüyada veya vizyon (rüyet) halinde almışlardır.
Yahudi kutsal kitabında hakiki peygamberin özellikleri:
Yalancı peygamberin özellikleri:
Tevrat’ta ilk defa peygamber olarak isimlendirilen kişi Hz. İbrahim’dir. Hz. İbrahim ilk İbrani atası ve İsrail seçilmişliğinin başlangıcı kabul edilir. Peygamberlik Hz. İbrahim ile başlamış Hz. Musa ile en mükemmel biçimine ulaşmış, M.Ö V yy. da Malaki ile sona ermiştir. Yahudilikte kadınlardan da peygamber gelmiştir. Sayıları 6’dır ve nabiah adını alırlar.
Ahiret inancı:
Ahiret inancı, geç dönemde yazılan apakaliptik karakterli Daniel kitabı ile İşaya kitabındaki bazı pasajlarda kısmen yer almaktadır.
Ruhun ölümsüzlüğü ve yeniden dirilme inancına dayanan ahiret konusu ilk defa Tanah sonrası Yahudi literatüründe açık biçimde ortaya konup Rabbani literatürle birlikte Yahudi öğretisinin bir parçası olmuş. Tanah’ta ahiretle ilgili kavramlardan şeol, ölüler diyarı anlamındadır. Ölüm sonrası bütün insanların gittiğ yer olarak algılanır.
Mişna ve Talmud’da öteki dünya ve yeniden dirilme kavramları, iman ve kurtuluş prensibi olarak ortaya konmakta ve iyiler için cennet (ganeden) ve kötüler için cehennem (gehinnam) kavramları kullanılmaktadır. Cehennem sadece ceza değil aynı zamanda arınma yeridir.
Mesih inancı:
Yahudilerin karizmatik bit kurtarıcı tarafından yabancı boyundurluğundan kurtarılıp Filistin topraklarında dini ve siyasi bağımsızlık kazanmak suretiyle eski ihtişamlarına kavuşmalarına yönelik inanç ya da doktrini ifade eder. 2. Mabed döneminin sonlarından itibaren Yahudiliğin önemli prçası haline gelmiştir.
İbranice Maşrah (Mesih) kelimesi yağla meshedilmiş anlamındadır.
Rabbani literatüründe Mesih Davud soyundan gelecek, İsrail’in düşmanlarını yenecek, onları esaretten kurtarıp kutsal topraklara ve Tanrı’ya döndürecek.
Vadedilmiş Topraklar
Yahudiler Tanrı’nın seçilmiş kavmi olduklarına ve Arz-ı Mev’ud’un, Tanrı tarafından kendilerine vaad edildiğine inanırlar.
Arz-ı Mev’ud (vadedilmiş topraklar)- Allah’ın Hz. İbrahim’e ve onun soyundan gelenlere vermeyi vaad ettiği yer için kullanılır. Tanah’ta bu yer Kenan diyarı olarak zikredilir. 2. Mabed döneminden itibaren Arz-ı Mev’ud denmiş.
Arz*ı Mev’ud: Mısır ırmağından büyük ırmağa, Fırat ırmağına kadar olan bölge olarak geçer.
İbadetleri:
İbranice’de avoda Yahudi dini uygulamalarını ifade eder. Eski İsrail toplumunda ibadetin temelini kurban kültürü oluşturmuş. Toplama çadırı etrafında toplu ibadete geçiş Musa Peygamber dönemiyle bailamış. Daha sonra Mabed çadırın yerini almış. Davud’un Kudüs’ü fethedip krallığın merkezi yapmasıyla ibadet merkezi Kudüs’e kaymış. Süleyman zamanında Beytül Makdis inşa edilmiş. Burası Babiller tarafından yıkılmış.
Mabed ibadetinin merkezinde kurban vardır. Yahudilikte günümüzde sabah (şaharit), ikindi (minha), akşam (maariv veya arvit) olmak üzere günde 3 vakit ibadet vardır. İbadetlerin bir kısmı ferdi, bir kısmı en az 10 erkekten oluşan cemaat (minyan) eşliğinde İbranice okunan belli dualar halinde icra edilir.
Şabat: Cumartesi (şabat) günü Yahudilerce haftanın en kutsal günüdür. Tanrı’nın dünyayı 6 günde yaratıp 7. Günde dinlenmiş olması ve Tanrı’nın İsrailoğullarını Mısırdaki kölelik evinden kurtarmış olması bu günün kutsallığının gerekçesidir. Cumartesi günü iş yapmak yasaktır. Cuma günü akşam güneşin batışından Cumartesi günü güneşin batışına kadar 39 tür işi yapmak yasaktır.
Dini Gün ve Bayramlar:
Yahudi takviminde yer alan 11 bayramdan 6’sı büyük bayram, 2’si küçük bayram, 3’ü de modern bayramdır.
Mezhepleri : İkinci mabed döneminde m.ö 2 yy da filistinde 3 büyük yahudi mezhebi tarih sahnesine çıkmış.
1) Peruşim (Ferisiler) : Ayrılıkçılar anlamındadır. Sinagog ve Tevrat öğretisini öne çıkaran, yazıcı ve din alimlerinden oluşan gruptur. Yahudi toplumunu tevrat etrafında birleştirme ve topluma liderlik etme amacıyla hareket etmişler. Günümüz ortodoks yahudiliği, peruşimin devamı ve günümüzdeki temsilcileridir.
2) Sadukim: inanç ve amelde peruşime karşıdır mabed ve kurban kültürün yöneticileri sıfatıyla dini konularda kendilerini asıl otorite olarak görmüşler. Mabedin romalılar tarafından yıkılmasıyla tarih sahnesinden silinmişler.
3) İsiyim (Esseniler) : Mütevazi ve dindar kişi ve bunların meydana getirdiği topluluk. Tevratın Levililer bölümünün ortaya koyduğu kurallara uyan kimselerdir. Evlilikten ve bedeni zevklerden mümkün oldugunca kaçınırlar.
* Miladi 8. yy dan itibaren müslümanlığın ve islam düşüncesinin tesiri altında doğuda çeşitli yahudi mezhepleri zuhur etmiş. Bunlar ; iseviyye, Yudganiyye, Ananiyye ve Karaim’dir.
Günümüz dünyasındaki yahudi mezhepleri :
1) Reformist yahudilik : Ehn liberal kanadı temsil eder. 19. yy da alman yahudileri arasında ortaya çıkmış. Akılcılık, evrenselcilik, ilerlemecilik ilkeleri üzerine kurulmuş. Tevratı, ataların yaşadığı dini tecrübenin kaydedildiği kitap olarak görürler. Mesihçilik ve geleneksel yahudiciliğin bir çok ilkesini kabul etmezler. kutsal toprak ülküsünü benimsemezler. kadınlarla erkekler din konusunda eşittir.
2) Muhafazakar Yahudilik : Zacharias Frankel tarafından başlatılmıştır. Reformist hareketin aşırılığını tepki olarak doğmuş. Solomon schechter’in öncülüğünde teşkilatlanıp bir mezhep haline gelmiş. Amerikadaki biçimiyle muhafazakar yahudilik avrupa’daki biçimiyle masarti olarak adlandırılır.
3) Yeniden yapılanmacı yahudilik : Mordecai Kaplan’ın fikirleri ve öncülüğünde ortaya çıkmış amerikan yahudiliğine has bir harekettir. Yahudilik din değil, yahudi toplumunun oluşturduğu ve devamlı gelişen dini medeniyettir. Yaratıcı – Vahyedici bir tanrı fikri yerine naturist tanrı fikri benimsenmiş. Seçilmişlik fikrini ve cinsiyet ayrımına dayalı kuralları reddeder.
4) Ortodoks Yahudilik : Hz. İsa dönemindeki ferisilikle başlayan ve rabbani yahudilikle devam eden ana bünyenin günümüzdeki temsilcisidir. TEvratın Allah’ın musaya yazdırdığı ilahi vahiy olduğuna mutlak olarak iman eder. Minşa ve Talmut’un ilahi vahiy kaynaklı olduğuna inanır.
5) yeni Ortodoksluk hareketi : Hirsch’nin öncülük ettiği ve ortodoksluk ile reformist yahudilik arasında yer alır. Yahudi geleneğindeki değişim prensibinden hareketle, tevrat emirleriyle mevcut dünya düzenini uzlaştırma hedefi doğrultusunda teşekkül etmiş.
6) Hasidilik : 18. yy. ortalarına doğru polonya yahudilik Yisrael ben Eliezer adlı bir kabalacı etrafında gelişen, mistik unsurlar taşıyan hareket. Bilgi ve akıl yerine duygu ve duaya yani dini hissiyata ağırlık verir.
7) Kabala : Yahudi mistik ve ezoterik geleneğinin adıdır. Konusu kozmik ölçekli yaratılış ve kurtuluştur.
8) Neturei Karla : Siyonizm karşıtı bir ortodoks yahudi cemaatidir. 1938 de kudüs’te kurulmuştur. İsrailin filistini işgali bırakması gerektiğini savunur.
9) Siyonizm : Dünyanın dört bir yanına dağılmış yahudi toplumunu filistin’ de tekrar millet olarak bir araya getirme ve burada bağımsız bir yahudi devleti kurma gayesi güden ideolojidir.
Diğer Dinlere Bakış
Kavim merkezli bir Tanrı inancının hakim olduğu eski İsrail dininde, diğer dinler yerine diğer kavimler bahis konusudur. Kendi dışındaki milletleri putperest kabul eder. İsrail cemaati dışında görülen gruplar;
İçine alacak şekilde Yahudi soyundan olan veya olmayan heretikler. Bazı açılardan goyim içerisindse anılan mürtedler.
Yahudinin, Yahudi olmayan biriyle yanyana defnedilmesi, Yahudilerin Yahudi olmayanlarla evliliği yasaklanmış.
