İslam dininin konu ve muhtevasını oluşturan iki temel alan vardır:
1- İtikat(inanç)
2- ameli (pratik) alan
Bu iki unsur hakiki anlamda gerçekleştirildiğinde ahlak sonucu çıkar. Ahlak dinin üçüncü esasını teşkil eder.
Din: İnanç , amel ve ahlak esasının oluşturduğu bütünün adıdır.
Kelam: Dinin inanç alanı ile ilgili hüküm ve delilleri kaynaklarından yani Kur’an ve sünnet’ten elde eden ilme denir.
Fıkıh: Dinin ameli alanıyla ilgili hükümleri bilmeyi sağlayan ilme denir.
Kelamullah: Allah’ın sözü O’nun konuşması insanlığa hitabesi
Kelam ilminin konusu: Kur’an ve vahyin bütünüdür. Yani 6 iman esasıdır.
Altı esas daha kısa şekilde 3 esasa indirildiğinde; Allah’a,Peygamberlere ve Ahirete iman olarak sayabiliriz.
Bu üç esas kaynaklarımızda İlahiyatta , Nübüvvat , Semiyyat şeklinde ifade edilir.
Kelam ilmi: Allah’ın zatından, sıfatlarından, peygamberliğe ait meselelerden,dünya ve ahiret (mebde ve mead) bakımından yaratılmışların hallerinden islam ilke ve esaslarına göre bahseden ilimdir.
Kelam ilmi çok kısa bir ifadeyle varlık bilgisi ilmidir.
Kelam ilmi: Varlık alemiyle ilgilenen fizik , kimya , biyoloji , astronomi ve benzeri ilimlerden metot itibariyle ayrılır.
Bu ilimler duyu organlarıyla anlaşıla bilen varlıkları konu edinirler. Kelam ilmi ise varlığın nedenini niçinini araştırmaya çalışır. Bu ilimlerin elde ettiği sonuç ve verilerden istifade eder.
Kelam ilminin felsefe ile benzerliği: Varlıkların başlangıcı ve sonunun olup olmadığı ve olacaksa nasıl olacağından bahsetmek.
Ayrıldıkları nokta ise; Kelam İslam ilke ve esaslarının dışına çıkmaz.Aklın yanında Kuran ve sünneti dikkate alarak çözüm üretir.
Yani kelam ilmi: Nakli ve aklı bir arada tutar.Meseleleri sadece akılla çözmeye çalışan felsefeden bu yönüyle ayrılır.
Kelam ilminin gayesine göre tarifi :
1- İslam dininin inanç esaslarını akli ve nakli delillerle ispat etmeye çalışmak.
2- Bu esaslar hakkında ortaya çıkabilecekler şüpheleri izole etmek, eleştirilere cevap vermek, onların iddia ve delilleri çürütmek.
Kelamın faydası ve gayesi: İnsanın dünya’da mutlu yaşamasını ,ahirette de ebedi kurtuluşa ermesini sağlamak.Bu hedefe ulaşabilmek için aşağıdaki fayda ve gayeleri göz önünde bulundurmak gerekir.
1- Kelam ilmi sayesinde insan ,taklitten tahkike ,gerçek ve sağlam inanca ulaşır.
2- İslam inancına ters düşen sapık akım , hurafe inançlardan kurtulur. Sahip olduğu inancını korur.
3- Doğru yolu arayanlara rehberlik ederken , hakikati kabule yanaşmayanlara da , kurtulmaları için yardımcı olur.
4- İleri sürülen tereddütleri ve itirazları göğüsleyerek İslam inancını sarsıntıya uğramaktan korur.
5- Diğer dini ilimler için temel oluşturur.
6- Yaratıcı olarak Allah’a ve O’nun yaratmış olduğu tüm evrene , mahlukata karşı görev ve sorumluluklarını bilen , bunun bilincinde olan bir imana sahip insanı yetiştirmek.
Kelamın Konusu:
1- Mesail ve makasıd (ana konular ve amaçlar)
Bunlar: İlahiyyat , nübüvvat , semiyyat konularıdır.
İlahiyyat: Allah’ın varlığı , birliği , sıfat ve fiilleri yaratıp var etmesi , tüm varlık alemiyle ilişkisi
Nübüvvat: Vahiy ve vahyi getiren melek ile tüm meleklere ve vahyin toplanıp yazıldığı kitap ile tüm ilahi kitaplara iman incelenir.
Semiyyat: Melek , cin , şeytan gibi görünmeyen varlıkların yanında bu dünya hayatının geçiciliği , ölümün bir son olmayıp , dirilişin başlangıcı olduğu , hesap verileceği cennet , cehennem ve ahiret hayatı ile ilgili tüm meseleler.
2- Vesail: Ana konuları anlamaya yardımcı olan konular.
Kelam ilmi: Var olan herşeyi içine alan tüm bilgileri ele alması bakımından konusu itibariyle en geniş ve en genel ilimdir.
Kelam ilmi: Diğer dini ilimlerin esas ve dayanağı konumundadır.
Gazali ilimleri: Akli ve nakli olarak iki ye ayrılır.Bunların her birinin külli ve cüzi kısımlara ayrıldığını söyler.
Külli olan kelamdır. Fıkıh , tesir , hadis ve benzeri ilimler cüzidir.
İslami ilimler içinde rütbesi en yüksek olan kelam ilimdir. Çünkü cüzi ilimlere geçiş bu ilimlerden olmaktadır.
[İlimler]
l————————-ı————————-l
[Akli ilimler] [Dini ilimler]
-Riyazi ve mantık ilimleri l———-ı———-l
-Tabii ilimler Külli ilim Fer’i ilimler
-Metafizik -Kelam -Fıkıh
-Hadis
-Tefsir
Adudiddin el İci ile sadudiddin et-taftazani kelamın en önemli, en üstün ilim (eşreful ulüm) olduguna işaret etmektedirler.
Gazzaliye göre kelam avama değil , havassa ait entelleksüel bilgidir.İnanç alanında ortaya çıkacak hastalıklar için ilaç konumundadır. Kelam ilmi farz-ı kifayedir.
Kelamın isimleri:
1- el fıku’l ekber:
Kelam için kullanılan ilk isimlerdendir.İmamı Azam
Ebu hanife inanç alanında yazdığı eserine bu ismi vermiştir.
Ebu hanife’nin fıkıh tarifi -Kişinin lehinde ve aleyhinde olan şeyleri bilmesidir.
İtikadi alandaki bilgi fıkıh ilminin konusu olan ameli alandaki bilgiden üstündür.Çünkü ittikattaki bilgi asıldır , ameldeki bilgi ise feridir.
Ebu hanife Selef adı verilen ilk üç nesildendir ama akla önem vermesiyle akaid alanında selef metodunu tam olarak benimsememiştir.
2- Akaid:
Akaide kelimesinin çoğuludur. Gönülden bağlanılan , kesinlikle karar verilen , dügümlenmişcesine sağlam şekilde katiyetle inanılan şey itikad ve iman demektir.
Akaid ilmi: İman esaslarını konu edinen ilmin adıdır. İslam dininin alanıyla değil , itikadı alanıyla ilgili hükümlerinden bahseden ilimdir.
Akide: Alimin belirli konudaki anlayış ve yorum tarzı içinde kullanılır. Tahavi akidesi gibi.
akideyi belirleyen Kur’an ve sünnettir. Alimlerin işi yorumlamaktır.
3- Tevhid ve sıfatlar ilmi:
Kelam ilmine konusu itibariyle verilen isimdir. Çünkü Allah’ın sıfatları ve tevhid kelam ilminin en önemli en şerefli konusudur. Tevhid bilgisi ve inancı kelam ilminin esas amacıdır.
Birlik ve tevhid islam dinini diğerlerinden ayıran en önemli özelliktir.
Ameli bakımdan tevhid: ibadeti sadece Allah’a has kılmaktır.
Allah’ın birliğinden esas maksat O’nun hiçbir suretle benzerinin olmaması , benzeri veya zıddının bulunmaması.
Kuran ifadesiyle ”hiçbir suretle denginin bulunmaması (ihlas 4)
İbn huzeyme’ nin kitabüt tevhid ve isbatu sıfatir -rab -konusu sadece Allah’ın sıfatları olmak üzere yazılmış eserlere örnektir.
Maturidi’nin kitabüt tevhid bütün itikadi meseleleri içine alır.
4- Usulüd din:
Usul; asıl kelimesinin çoğuludur.Kök , esas , temel , kaynak , başlangıç yeri
Usulud-din: Dinin aslını , esasını oluşturan , dinin amel , ahlak gibi diğer unsurlarının kendisi üzerine bina edildiği temel , yani imana , itikada taalluk eden konulardır.
Dinin inanca taalluk eden hükümleri asıl , amele ilişkin yönünü ifade eden fıkıh ise Fer’i hükümler olarak ifade edilir.
İnanç konularıyla ilgili hükümlere ahkam-ı asliyye , bundan bahseden ilmede usulüd-din denir.
Abdulkadir el bağdadi ile ebul yusr Muhammed el pezdevi’nin usulüd-din isimli kelam eserleri örnek verilebilir.
Ebul hasan el Eş’ari’nin el ibane an usulid diyane adlı eserin de bu isme vurgu yapılmıştır.
5- Nazar ve istidlal ilmi:
Kelam ilmi ele aldığı problemlerin çözümünde metot itibariyle tefekkürü düşünmeyi ve akıl yürütmeyi (nazar ve istidlal) esas aldığı için bu isimle adlandırılmış.
Ahkam-ı asliyye: İnanç konularıyla ilgili hükümler
Usulüd-din: Ahkam-ı asliyyeden bahseden ilim
6- Kelam ilmi:
Bu ilmin en çok ve yaygın olarak kullanılan ismi kelamdır. Bu ilme söz anlamına gelen kelam ismi verilmesinin nedenleri
1- İlk asırda üzerinde en çok tartışılan sıfat kelam sıfatı olduğu için
2- Kalbe en fazla tesir yapan ve ona nüfuz eden ilimdir. Yaralamak manasına gelen kelm kökünden türetilen kelam sözü bu ilme ad olarak verir.
3- Dini düşüncede , hakkında ilk önce söz edilmesi , yani konuşulması gereken ilim itikad ilmidir. Onun için bu ilme kelam ilmi denilmiş.
4- Karşıdaki insanın ikna edilmesi için konuşmak yani kelam gerekli olduğu için bu isim verilmiş.
5- Bu ilmin konuları hakkında söylenen sözün diğer sözleri kesip bitiren söz olduğu için kelam ismi verilmiştir.
Bu ilme kelam denmesinin en etkili nedeni ; Kur’an’ın kelamullah yani Allah’ın sözü olmasıdır.
İlim olarak kelam: Kelamullah’ın ana meselesini kendine konu edindiği için bu isimle adlandırılmış.
Kelam ilminin diğer ilimlerle ilişkisi
1-Kelam ve diğer islami ilimler:
Fıkhın konusu olan ibadet ve muamelat , dini bir düşünce bağlamında ele alındığına göre , önce imanın mahiyeti ve Allah’ın varlığı ve birliğinin ispat olunması , sonra ona ibadetin niçin ve neden yapılması gerektiğinin ortaya konması gerekir.
Tefsir: İlminin varlığı da ilahi kitabı’ın bilgisini alan ve tebliğ eden peygamberin ve peygamberlik müessesesinin ispat edilmesine bağlıdır.
Hadis: İlminin varlığı da nübüvvetin ispatıyla alakalıdır. Bir peygamber olmadan istilahi anlamda hadisten bahsedilmez.
2-Kelam ve felsefe:
Konuları itibariyle sıkı bir münasebet içindedirler. Başlangıcı ve sonucu itibariyle varlığı , onun mahiyetini , nedenini , niçinini araştırırlar.Felsefe çözüm bulmaya çalışırken sadece akla dayanır. Kelam ilmi ise hem aklı hemde nakli kullanır.
Yani kelam ve felsefe aynı konuları tahlil etseler de metotları farklı iki ayrı ilim dalıdır.
3-Kelam ve tabiat ilimleri:
Tabiat ilimleri (fizik , kimya , biyoloji , astronomi , matematik vb.) her iki ilim de varlığı ve onun özelliklerini konu edinir. Kelam ilminin varlık perspektifi daha geniştir. Çünkü tabiat ilimleri duyular alemiyle (bu dünya ) ilgilenir. Kelam ilmi Allah’ın zatını konu edindiği gibi , duyular aleminin dışındaki gaib alanla doğrudan ilgilenir.
4-Kelam ve sosyal – Beşeri ilimler:
Akaide dair meselelerin kaynağı ilahi isede onların üzerinde gerçekleştiği ve bu meseleleri konu edinen insanın bizzat kendisidir.
İnanç konuları aynı zamanda insani ve toplumsal konulardır. İnsan ise sahip olduğu değerleri bakımından toplumun çocuğudur.
