Mehdi: sözlükte ; hidayete erdirilmiş ve kendisine doğru yol gösterilmiş kimsedir.
Mehdi telakkisi her toplumda yankı bulan bir sığınma mekanizmasıdır. İslam düşüncesindeki mehdilik kavramının içeriğinin şekillenmesinde büyük ölçüde İsraili geleneğin etkili olduğu görülür.
Yahudilikte: kurtarıcı Mesih kavramıyla karşılanır. Davud soyundan olacağına inanılır. Bir kral olduğu söylenir.
Hristiyanlıkta: Hz.İsa’nın bizzat kendisidir.
Milenyum: Hristiyan inancında Mesih’in gelmesi ile kurulacak 1000 yıllık dönem
İslam’da: Mehdi’nin gelişinin habercisi olan gelişmeler : Yeryüzünde fitne , fesadın hakim olacağı, zulmün yayılıp adaletin ortadan kalkacağı , toplum düzeninin bozulacağı, Allah’ın inkar edileceği bir kaos süreci yaşanacağı gibi alametler
Sünni kaynaklarda Mesih ve Mehdi ayrı kayramlardır.
Mehdi ‘lik temel bir inanç esası olarak görülmez. Halk zihninde yer etmiştir.
Şiilikteki mehdi inancı daha özeldir. Temel iman esaslarından bir olan imamet anlayışının önemli bir parçası olarak görülür. Şii çevrelerde başlangıçta Hz. Ali’nin Hz. Fatıma’dan olmayan oğlu Muhammed b. El. Hanefiyye için mehdi kavramı kullanılmış.Daha sonra Ebu Haşim ve Abdullah b. Muaviye için benzer nitelemelerde bulunulmuş. Adı geçen imamların ölmediği, gizlendiği ve zamanı gelince döneceğine inanırlar.
Mehdilik inancı temelinde oluşan geç dönemdeki dini hareketler: Ahmedilik , Babilik ,Bahailik
Mirza Gulam Ahmed Kadiyani tarafından 19.yy.ın sonlarında Hindistan bölgesine sufiler aracılığıyla taşındı. İmam Rabbani bu yapıya sistematik olarak karşı çıkan ilk ve en önemli kişi oldu. Onun temel gayesi, tümüyle uyuşmuş ve silikleşmiş bir sufilik anlayışının ıslahı üzerinde toplanmaktaydı. Onun bu çabası ve girişimi kendisinden bir asır sonra Şah Veliyullah Dihlevi tarafından daha sistematik hale getirildi. (18.yy)
Sipahi Ayaklanması: 1857 yılında İngiliz sömürgesine karşı Müslümanlar tarafından başlatılmış. Başarısız olunmuş.
Mirza Gulam Ahmed adını ilk kez 1877 yılında Kadiyan’da yerel gazetelerde duyurdu. Berahin-i Ahmediyye adında geniş hacimli bir eser yazmayı gündemine aldı. Vahyin kesilmediğini , kesilmemesi gerektiğini temellendirmeye çalıştı. Ona göre zahir ve batın tüm bilgilere ulaşabilmenin yolu, Hz. Peygamber’e gerçekten tabi olmaktan geçer.Bu ise kişiyi, Hz.Peygamber’in bilgisine ulaştıracak sezgisel bir bilgi edinme sürecine götürecektir.
1885 yılında kendisinin 19.yy’ın müceddidi olduğunu ve İslam dinini yenilemek üzere gönderildiğini açıkça ilan etti.
Gulam Ahmed biat için 10 madde halinde şartlar düzenledi. Onun ana vurgusu Kur’an üzerine yoğunlaşmaktaydı. Gulam Ahmed’in Hz.İsa’nın ölümü konusuyla yakından ilgilenmesinin sebebi, kendi mehdilik iddiasının temelini oluşturmaktır. Kendisinin, hem Hz.İsa’nın hem de Hz.Muhammed(s.a.v)’in manevi mirascısı olduğunu ileri sürdü.
1902 yılında her iki dinin mensuplarının (İslam, Hristiyanlık) beklediği mehdi olduğunu iddia etmesi, taraflar sayısını artırdı. Bu kez nebi ve resul olduğunu iddia etti. Kendisinin Allah’ın zılli (gölge) bir nebisi olduğunu, kesinlikle yeni bir şeriat getirmediğini belirten Gulam Ahmed, nebiliğin Hz.Peygamber’in manevi yansımasından ibaret bulunduğunu söyler.
1904 yılında ise kendisinin Hinduların beklediği kurtarıcı Krişna olduğunu ileri sürdü. Gulam Ahmed’in çabası , 16.asırda Hinduizm ile İslam’ı birleştirmeye çalışan Ekber Şah’ın faaliyetlerini hatırlatır.
Gulam Ahmed’in ölümünden sonra hareketin başına Hakim Nureddin getirildi. Hakim Nureddin’in ölümüyle ikiye ayrıldı.
Kadıyan kolu, Gulam Ahmed’in oğlu Mirza Beşiruddin Mahmud Ahmed’i halife seçti. Günümüzde 2003’den beri Mirza Mesrur Ahmed halifedir.
Lahor kolu , Mevlana Muhammed Ali’yi lider seçti. Nebilik iddialarını reddeder. 2002’den itibaren Dr. Abdülkerim Said Paşa liderdir.
Pakistan’da Pakistan parlementosunun aldığı bir kararla Ahmedilik ‘’İslam dışı azınlık,, kabul edilmiş.Hareketin uluslar arası tanınmışlığı artmış.
Günümüzde 2 ile 10 milyon arasında bir taraftar kitlesi olduğu söylenir.
Ahmediliğin temel görüşleri:
Klasik anlamda tam bir mezhep hüviyeti taşımaz. Çünkü İslam dininin itikat konularıyla değil , kıyamet ve ahir zaman rivayetleriyle ilgili hususlar üzerinde durur. Temel görüşler Gulam Ahmed’in Mesihlik, mehdilik, nebilik gibi iddiaları çerçevesinde gelişmiş.
Kadiyan kolu, Gulam Ahmed’in nebilik iddiasını öne çıkarır, inanmayanları kafir görür.
Lahor kolu, Gulam’ın nebilik iddiasına karşı çıkar. Onu bir müceddid ve veli olarak görür.
Gulam’ın kendisini mecazi anlamda bir nebi ve resul görmesi, yeni bir şeriat getirmediğini belirtmesi Ahmediliğin inanç ve ibadete ilişkin görüşlerinin İslam dini ekseninde şekillenmesi sonucunu doğurmuştur. İmana ilişkin görüşleri Sünni mezheplerin yaklaşımıyla paraleldir. İmanın esaslarını Amentü altında toplar. Dinin ana prensibi , kelime-i tevhid’de gizlidir der. İslamın ibadet ve muamelat konularında tamamen Hanefi mezhebinin yaklaşımını benimser.
Ahmediliğin Sünni mezheplerle en önemli ayrılık konusu cihad konusundaki düşünceleridir. Silahla cihad devri geçmiştir. Cihad kalem ve dua ile yapılmalıdır.Bu tutum İngilizlerin işine yaramış. Müslümanların zararına olmuş.
Bahailik , 19.yy.da Ahmedilik gibi beklenen kurtarıcının yüksek sesle dile getirildiği kaos ortamı üzerinde şeklenmiş. İran’da daha çok Şii İslam anlayışı merkezinde gelişmiş.
Kurucusu Şirazlı Mirza Ali Muhammed Bab’dır.
Hareketin arka planında İmamiyye şiasının tasavvufi yorumu niteliğindeki Şeyhilik tarikatı yatmaktadır. İslam mezhepleri içinde mehdilik vurgusunun en güçlü olduğu mezhep Şiilik’tir. 12.İmam Muhammed b. Hasan’ın gizlenmesiyle birlikte beklenen kurtarıcı imametin temel esaslarından biri haline gelmiş. İmamiyye şiası içinde 18.yy.ın 2.yarısında ortaya çıkan ve tarikat niteliği taşıyan Şeyhlik hareketi beklenen gaib imam anlayışı üzerinde şekillenmiş.
Tarikatın temelini; Gaybet-i Kübra (büyük gizlilik) döneminde on ikinci beklenen imamın nurunu yansıtacak ve ona açılacak kapı anlamında kamil bir Şiinin mutlaka var olması gerektiği fikri oluşturur.
Şeyhilik tarikatının kurucusu , zühd eğilimleriyle ortaya çıkan Şeyh Ahmed el Ahsai’dir. Ona göre İmamlar, Allah’ın varlığının bilgisine açılan kapılardır. (bab) Onlardan sonra bu bilginin merkezi kamil bir şii olarak kendisi ve müridi Kazım Reşti’dir.
Kamil Şii olan kimse , İmamlarla insanlar arasında bir köprü işlevi görür. İmamlar gibi masumdurlar. Şeyh Ahmed el Ahsai 1825’de ölünce yerine halife tayin ettiği Kazım Reşti geçti. Babilik Şeyhilik tarikatının sosyal mirası üzerine oturdu. Mirza Ali Muhammed’in bablığını temellendirirken ortaya koyduğu yaklaşımın arkasında,Hristiyanlıktaki bin yıl (milenyum) inancının yattığı gözlenir. Mirza Ali Muhammed beklenen mehdi olduğunu iddia etti. İran’da büyük taraflar toplayınca bir peygamber olduğunu iddia etti. El Beyan adındaki kitabını yeni peygamberliğin kutsal kitabı olarak niteledi..Kur’an’dan üstün oluşunu temellendirmeye çalıştı.
Bu iddiaları alimler ve fakihlerin tepkisine yol açtı. 1850’de kurşuna dizilerek öldürüldü. Mirza Ali’nin öldürülmesiyle tarafları ya öldürüldü ya da hapsedildi. Bahailiğin kurucusu olan kardeşi Mirza Hüseyin Ali’de hapsedilenler arasındaydı. Bu süreç Babiliğin artık Bahailiğe dönüştüğü zaman dilimidir.
Mirza Hüseyin Ali Süleymaniye dağındaki 2 yıllık çile hayatından sonra Bağdat’a döndü ve Babiler’den büyük ilgi gördü. 1863’te Bahailiğin temellerini attı. ‘’Allah’ın ululuğu , güzelliği, rahmeti, ve lütfu’’ anlamında Bahaullah olarak anılmaya başlandı.
Mirza Hüseyin Ali’nin kardeşi Mirza Yahya Nuri Babiliği devam ettirdi. Mirza Hüseyin Ali Akka’ya sürgün edildi. Ölümünden sonra yerine oğlu Abbas Efendi Abdülbaha ünvanıyla geldi.
İsrailin Hayfa kenti Bahailiğin merkezi oldu. Meşrutiyetin ilanı ile Osmanlı baskısından kurtuldular. Abbas Efendi ölünce yerine torunu Şevki Efendi geçti. Tüm Dünyada 4 milyon civarında taraftarı olduğu söylenir.
Umimi Adalet Evi- 1957’de İsarail Hayfa’da kurulmuş. Yeni din üzerinde tek karar verici makam olarak görmüş.(Bahailer)
Babilik – Bahailiğin temel görüşleri:
İslam kültüründen kaynaklanan ancak İslam dairesinden çıkan mezhep olarak görülmüş. Dini hüküm ve esaslarını Yahudilik ve Hristiyanlıktan izler taşımakla birlikte , temelde İslamiyetten aldığı görülür.
İnanç ve ibadet esaslarının temelinde , kendisini bab olarak niteleyen Mirza Ali Muhammed’in görüşleri yatar. Mirza Ali Muhammed’in görüşleri 3 evrede şekillendi;
İlk iki aşamada daha çok ıslahçı görüntüsü veren Mirza Ali ,3.aşamada Peygamberlik iddiasının içeriğini dolduracak görüşler ortaya attı. Bahaullah Mirza Hüseyin Ali el İkan ve el Akdes isimli eserleri vahiy mahsülü iddiasıyla kutsal kitap olarak kaleme alınmıştır.
Kelimat-ı Meknüne (19 sureden oluşur Arapçada ve Farsça vahyedildiği iddia edilir.) Tarazat, Kelimat-ı Firdevsiyye kitapları da kutsal kabul edilir.
Bahailere göre;
Namaz : ferdi olarak sabah , öğle , akşam günde üç kez Allah’ı anmak
Abdest: İslam’daki ile aynı
İbadet için kıbleleri, Bahaullah’ın kabrinin olduğu Akka şehridir.
Oruç: 19.ay olan a’la ayında 19 gün tutulur. Oruç perhizden ibarettir.
Hac: sadece erkeklere mahsustur. Bab Mirza Ali’nin Şiraz’daki evinin veya Bahaullah’ın Bağdat’ta ikamet ettiği evin ziyaret edilmesidir.
Zekat: vergi olarak malların 1/5’ini vermektir.
Cihad: yasaklanmış bir dini hükümdür.
Meşriku’l Envar adıyla dokuz cepheli olarak kurulan ve dünyanın dokuz kıtasında bulunan yapılar Bahailiğin ana mabetlerini oluşturur. Çevresinde sosyal ve eğitimsel faaliyetleri gerçekleştirmek için organizasyonlar vardır.
